Guaraní/Gramática/Adverbios

De Wikilibros, la colección de libros de texto de contenido libre.

Índice de la sección
«Gramática»


en construccion y desarrollo...

Introducción[editar]

El adverbio para Andrés Bello, es un modificador (determinante de 2º grado) del verbo. La mayorìa de los gramaticos lo considera hoy, un modificador directo del verbo, como funciòn principal, aunque también pueden modificar a un sustantivo, a un adjetivo o a otro adverbio.

Para la mayoría de los adverbios se puede aplicar los intensivos, atenuativos, diminutivos y las posposciones

Natalia Krivoshein de Canese, en su Gramática Guarani, incluye esta categorìa entre las raices nominales. Recordemos que también fue Andrés Bello quien reunió los sustantivos y adjetivos en la categoría más amplia de nombres, concepto que también sigue esta autora.-

Los adverbios en guarani puede ser vocablos analìticos o polifuncionales.

  • Analíticos son los que tiene una sola función, en este caso, los adverbios que funcionan solamente como tales. Por ejemplo, los adverbios interrogativos.-
  • Polifuncionales son los que pueden tener varios oficios, en el caso de los adverbios, aquellos que puede oficiar de adjetivo, adverbio o verbo de la 3a. conjugaciòn o chendal.-
  • Muchos de ellos, pueden convertirse en verbos de la 1a. conjugación, antecediéndoles el prefijo Mbo, y sus variaciones mo,mu, my.-
  • Posposiciones adverbializantes o adverbiales: también ofican de adverbios, las posposiciones adverbiales o adverbializantes.-
  • Para la clasificación, se sigue generalmente la misma que para los adverbios castellanos: de tiempo, lugar, modo, cantidad, de interrogación y de negación. Una clase muy importante que agregamos, es el de los adverbios de opinión (sí y no) que suelen incluirse simplemente como afirmativos o de negación.-

Adverbios de tiempo[editar]

Éstos denotan el tiempo de la acciòn verbal, por sí solos o combinados con los sufijos especìficos de tiempo verbal. Los adverbios de tiempo, generalmente se anteponen al verbo, pero pueden utilizarse también despuès. Los adverbios de tiempo futuro, deben corresponderse con las particula de tiempo verbal futuro.

Ãg̃a, ahora,

ko'ãG̃a, (ahora, en este momento o instante)(ko+ãg̃a)

ãg̃ave, ko'ãg̃ave: después, mas tarde, un momento mas tarde

Upéi, después

upèi rire, después de eso, (upèi enfático)

rire (tónico), después ( no se confunda con el rire átono, que es dubitativo, que valente al si... castellano)

ramo (tónico), recientemente (no se confunda con el ramo átono, equivalente al si.... castellano)

Mboyve, antes, antes de, antes que

ko árape, hoy, en este día

etediá, (de este día) hoy (Hispanismo utilizado en el dialecto Jopara o yopará, detestado por los "puristas")

upèramo ; entonces

uperõ, entonces

araka'eve, nunca

ko'ẽramo, mañana

ko'ẽrõ, mañana

ko'ẽrove, mañana recien

ko'ẽ ambue - pasado mañana

Ko'ẽ ambueteve - después de pasado mañana

Kuehe, ayer

Kuehe ambue, antes de ayer

Kuehe ambueteve, tras ante ayer

akokuehe, la otra vez/ tiempo pasado indefinido/

voi, pronto, inmediatamente, con presteza

Ñe'enga (proverbio): Tereho Tapiti kerambu lómape (literalmente: vete a la loma de la liebre que dormita) frase que se usa jocosamente para enviar a alguien al demonio, o como diciendo ¡piérdete!

Ñe'enga 2 (proverbio): Tereho añaRetãme - Vete al infierno o véte al demonio.-

Adverbios de lugar[editar]

àpe, aquí, acá

ko'ape, aquí, acá

ko'apeve, más aca, hasta aquí,

águi - de o desde aquí,desde acá (no confundir con ãg̃uĩ)

ko'águi - de o desde aquí, dsde aca

ko'agui - de o desde aquí, desde acá

upépe, alli

pèpe, allí

amo, alla

amove, más allá

yvate, arriba

yvateve, más arriba

ag̃uĩ, cerca, próximo

ag̃uĩve, más cerca, más próximo

yvýpe, en la tierra, a nivel de la tierra

gwýpe - ó guýpe, debajo, bajo..

mombyry, lejos

mombyryve - más lejos

mombyry eterei - demasiado lejos, muy lejos

okápe - afuera

pypépe - dentro, dentro de

árupi - por aquí

upèrupi - por allí,

amórupi - por allá

Kyvõ - aquí

Kyvõngoto - hacia acá

Mboypýri - Tras... (mas allá de..). fuera de los límites de...

ko'arupi - por aquí

upèrupi - por allá

ko'arupiete - por aquí mismo.-

Akatùape - a la derecha, en la derecha

Asupe - a la izquierda, en la izquierda

Akatúagui - de o desde la derecha

Akatúa rupi - por la derecha (

Akatúavo - hacia la derecha (con verbos de movimiento)

Akatúa peve - hasta la derecha

va'ekue - antes (se considera a esta palabra, también como sufijo de tiempo verbal; pasado remoto

va'erâ. después (se considera a ésta, también como sufijo de tiempo verbal, futuro de obligación)

mamove - en ninguna parte, en ningún lugar, en ningún lado

Adverbios de opinión, de afirmación y de negación[editar]

Son los que en forma de respuesta breve, resumen toda una oración. En español son Sí y No.

Héẽ - sí (también se lo conoce como adverbio de afirmación)

Ỹhỹ - no (conocido también como adverbio de negaciòn)

Néi - pues sí, bueno o si coloquial, que se usa para manifestar la aceptaciòn y al mismo tiempo la determinaciòn para realizar una acciòn propuesta - Néi, jaha - bueno, vamos / sí, pues vamos/ pues sí, vamos.-

Néike - El enfático de Néi, con el sufijo +Ke, originó la expresiòn "Néike", voz conminativa para realizar una acciòn o sostener el ritmo de ésta sin desmayos, en modo imperativo taxativo.-

Nahániri - no

Upèicha - así es

upeichaite - así es verdaderamente . Intensivo de upeicha.-

nda upèichai - no es así

Añete - es verdad, es cierto, es real

Añetete - es muy cierto, verdaderamiento cierto, verídico, veraz, real.Intensivo de añete

Na'anga - nó, de ninguna manera (palabra despectiva de negaciòn u opiniòn contraria). Puede usarse como interjecciòn. Se usa para descalificar una opiniòn.

na'umbre - No o "nada que ver" (palabra que se usa para descalificar la opinión vertida, o para manifestar peyorativamente la oposición).Puede usarse como interjección. Descalificativo

na'umbréna -"Nada que ver". igual que la anterio, más enfática. Puede usarse como interjecciòn. Descalificativo

Ani - no, adverbio de negación verbal imperativa (ani + verbo conjugado) ani repo, no saltes.-

Ani rehó Távape - no vayas al pueblo.- Se puede agregar el sufijo +Tei, para mayor énfasis durativo

Ani reHótei Távape - Con esta partìcula, muchas veces equivale a "todavía" (guiterí)

  • Anive - Imperativo negativo taxativo - (No + verbo conjugado+ mas) Se usa con o sin la partìcula sufija +tei, Anive reHotei távape , Anive reho Távape - No vayas mas al pueblo.-

nd...i/ nd... iri - circunfijo de negación verbal - Nda kavajúi, no es un caballo ndo hói kokuèpe - no fue a la chacra.- ver interjecciones en este wikilibro, muchas de las cuales tienen sentido afirmativo o negativo.-

Nda ijajéi - no tiene consistencia, no tiene sentido, "no cuaja", "no tiene gollete" (rioplatense), es un despropósito, es un despropòsito (ha'eỹngatu)

Ha'e'ỹngatu - es un absurdo, es un despropósito.-

Ha'eve'ỹngatu - es absurdo, es un despropòsito

Ha'eve'ỹ - no tiene entidad.-

araka'eve . nunca

mamove -en ningún lugar o parte

Adverbios interrogativos[editar]

  • cualquier palabra,o sintagma, y por lo tanto, cualquier adverbio o frase adverbial puede convertirse en interrogativa, mediante los sufijos pa (átono),o piko. Este último tiene una forma abreviada , iko.-
  • A la mayorìa puede aplicarse los intensivos, especialmente, vé, ete, ite, y las posposciones de lugar, tiempo, modo y aspecto.
  • éstos sufijos equivalen a los signos interrogativos ¿?
  • Ortodoxamente, en guarani no existe la entonación interrogativa como la española. Sin embargo, por influencia del castellano, se usa cada vez mas la entonaciòn interrogativa española, especialmente en el medio urbano.-


  • Los adverbios interrogativos propiamente dichos se consignan en negrita:
  • moõ - dónde? = moõpa = moõ piko = moõiko?
  • mamo - donde? = mamópa, mamo piko, mamóiko . mamópa reHo Hoséfa, ¿dónde vas Josefa?
  • araka'e, cuándo? = araka'epa, araka'epiko, araka'eiko
  • ¿mba'e? . qué?, qué cosa? mba'epa, mba'epiko, mba`´eiko
  • mba'epa reJapo hína = qué estas haciendo?
  • mba'erã - para qué? mba'erâpa, mba'erâ piko, mba'erâiko
  • maerâ -para que? maerâpa, maerâ piko, maerâiko
  • mba'ere , porqué? mba'erepa, mba'ere piko, mba'ereiko
  • mba'eicha, cómo? mba'eichapa, mba'eicha piko, mba'eichaiko

Mba'eichapa, como saludo, es el saludo genèrico del guaraní: Cómo estas? -Hola - Que tal?

  • Mba'eichaitépa - ¿cómo exactamente?, ¿cómo verdaderamente?, ¿cómo realmente?
  • Mba'egui - porqué? mba'eguipa, mba'egui piko, mba'eguiko