Gallego/Gramática/Grupos consonánticos

De Wikilibros, la colección de libros de texto de contenido libre.

8. Grupos consonánticos[editar]

Las palabras patrimoniales establecen cual es la estructura silábica normal de nuestro idioma. Pero los préstamos y las palabras cultas con frecuencia tienen una estructura silábica diferente, y de ahí que presenten problemas de adaptación. Debe tenerse en cuenta, a pesar de todo, que hay préstamos sin apenas acomodación y con pronunciaciones particulares, mismo de grafías existentes con otro valor en gallego: allegro, hippy.

En lo tocante a las agrupaciones de consonantes, la adaptación gráfica de los cultismos y de los préstamos se hace de acuerdo con los criterios generales siguientes:

a) Se mantiene la grafía -cc- en los cultismos cuando corresponde a la pronunciación [ks], como en acceso, acción, micción, etc.

b) Se mantienen los grupos formados por dos consonantes que pertenecen a sílabas distintas, esto es, que forman grupo heterosilábico, siempre que no se trate de una consonante doble: obxecto, apto, administrar, atmosfera, máximo, magma, nafta, himno; acusativo (< ACCUSATIVUM), cominar (< COMMINARE), gama, ‘serie’, ‘abano’ (< gamma), casete (< cassette). De este comportamiento se exceptuan algunas palabras de circulación restringida o aun no plenamente adaptadas, como súmmum, gamma ‘letra grega’, enneasílabo, kappa, razzia, pizza, así como los derivados formados por un prefijo terminado en -n y una base productiva iniciada por n-: circunnavegar; connatural, connotar; ennobrecer; innato, innecesario, innegable, innervar, innobre, innomeable, innovar, innumerable. Téngase en cuenta que existen formas populares como connosco, ennegrecer, ennobelar, además de las secuencias verbo + pronombre personal átono del tipo chámannos, víronnos, collerannos, siempre con la pronunciación [nn].

c) También se mantienen en general los grupos de dos consonantes explosivas: ctenóforos, gnomo, mnemotécnico, pneuma, psicópata, pterodáctilo, atlas, ínclito, perplexo, etc.

d) En posición implosiva normalmente no se admiten grupos de dos consonantes, salvo cuando la segunda es s: obsceno, adscribir, externo [ks], construír, circunstancia, perspectiva, bíceps, relax. En los demás casos normalmente se pierde la segunda consonante del grupo: ártico (lat. ARCTICUM), punción (lat. PUNCTIONE), tintura (lat. TINCTURAM).

A pesar de todo, algunos préstamos extranjeros mantienen excepcionalmente las dos consonantes en final de sílaba, por lo menos gráficamente: zinc, hínterland, round, lord, golf, windsurf, búmerang, cámping, iceberg, kirsch, sketch, folk, sprint, test. De la misma manera, se escriben con consonante doble final palabras como full, jazz.

Grupos bl, cl, fl, gl, pl, tl[editar]

Estos grupos se mantienen inalterados en los cultismos y en los préstamos recientes: ablativo, ablegado, ablución, aclarar, atlántico, atlas, atleta, blasfemar, blindar, bloque, bloquear, bloqueo, clamar, clan, claridade, clarificar, clarín, clarividente, claro, clase, clasificar, cláusula, clemencia, clero, clima, cloro, club, exemplo, explicar, flamante, flan, flexión, flor, fluxo, glaciar, gladiador, glándula, glicerina, globo, gloria, glosa, incluír, influír, oblación, oblata, oblicuo, oblongo, obliterar, placa, plano, planta, plasma, plástico, plátano, platino, plaxio, plenario, pluma, plumaxe, plural, problema, proclamar, proclítico, publicar, público, reflexión, subliminar, sublingual, subliñar, templo, troglodita.

Para la partición de palabras a fin de linea, téngase en cuenta que en alguno de los ejemplos citados bl es heterosilábico (ablegado, obliterar, subliminar, sublingual, subliñar).

Las palabras latinas semicultas y algunos préstamos antiguos de otros idiomas mudaron la l en r: aprazar, branco, brancura, brando, brasón, compracer, cravar, cravo, cravuñar, cumprir, dobrar, emprazar, empregar, escravo, fraco, fraqueza, frauta, frecha, fretar, frota, frouxo, igrexa, nobre, obrigar, pracer, praga, praia, prata, prato, praza, prazo, preamar, pregar, preito, etc.

Grupos bc, bd, bm, bn, bs, bt, bv y bx[editar]

Se mantienen siempre sin alteración: abdicación, abdicar, abdome, abdominal, abnegación, abnegar, absentismo, ábsida, absolutismo, absoluto, absolver, absorber, absorción, absorto, absurdo, abxurar, insubmisión, obcecar, obnubilar, obsequiar, obsequio, observar, obsesión, obsoleto, obter, obturar, obtuso, obviar, obvio, obxección, obxectividade, obxectivo, obxecto, subcomisión, subconsciente, subdirector, súbdito, submersión, subministrar, subsección, subsidio, subsistir, subsumir, subtítulo, subxectivo, subxugar. Sutil y su familia léxica (sutileza, sutilidade, sutilmente, sutilizar) perdieron la b desde los orígenes del idioma.

Grupo bs + consonante[editar]

Aunque existe la tendencia popular a eliminar la primera consonante en las palabras con mucho uso (suscrición, sustantivo, sustituto, etc.), en la escrita se debe mantener la solución culta con conservación del grupo: abstemio, abstención, absterse, absterxente, abstinencia, abstracción, abstracto, abstraer, obsceno, obstáculo, obstinado, obstruír, subscrición, subscrito, subscritor, substancia, substancial, substantivación, substantivar, substantivo, substitución, substituír, substituto, substrato. Deben evitarse las formas *substraer,*substracción, *substraendo, tomadas del castellano.

Grupos -ct- y -cc-[editar]

Los grupos ct y cc se mantienen en los vocablos cultos cuando los preceden las vocales a, e, o: abstracción, abstracto, abxección, abxecto, acción, accionar, acta, activo, acto, actor, actual, actualidade, actuar, adxectivo, afección, afectar, afectivo, afecto, arquitecto, arquitectura, artefacto, aspecto, atracción, autóctono, cacto, calefacción, calefactor, carácter, caracterizar, circunspección, circunspecto, coacción,cocción, colección, colecta, colectivo, compacto, confección, contacto, contracción, conxectura, conxecturar, corrección, corrector, defectivo, desinfección, desinfectar, detección, detectar, detractor, dialecto, didáctico, dilección, dilecto, dirección, directo, director, distracción, ecléctico, eclecticismo, elección, electricidade, electricista, equinoccial, equinoccio, estupefacción, estupefacto, exacción, exactitude, exacto, extracción, extracto, facción, fracción, impacto, imperfección, incorrección, incorrecto, indirecto, infección, infectar, insecticida, insecto, inspección, inspector, insurrección, insurrecto, intacto, intelecto, intersección, inxección, inxectar, lactante, lácteo, lección, lectivo, lector, lectura, manufactura, néctar, noctámbulo, nocturno, obxección, obxectivo, obxecto, occidente, octaedro, octosílabo, olfactivo, olfacto, pacto, perfección, perfecto, perspectiva, práctica, practicar, predilecto, prospecto, protección, protector, proxectar, proxecto, proxector, putrefacción, putrefacto, reacción, reactivo, recto, rectitude, redacción, redactor, reflector, refracción, respectar, respecto, resurrección, retrospección, satisfacción, sección, sector, selección, selectivo, sintáctico, táctica, táctil, tacto,tracción, tractor, traxecto, traxectoria, tumefacto, vector.

Perdieron la c las palabras catarata, contratación, contratar, contrato, tratado, tratamento, tratar, trato.

Se suprime la primera consonante en los dos grupos cuando los preceden las vocales i y u: abdución, abdutor, adución, adutor, aflición, aflito, condución, conduta, conduto, condutor, conflito, constrición, constritivo, construción, construtivo, construtor, contradición, contrición, dedución, dedutivo, delito, destrución, destrutor, dicionario, distrito, ditado, ditadura, ditame, ditar, estrito, estrutura, flutuación, flutuar, frutífero, frutificar, frutuoso, indución, indutor, introdutor, introdutorio, lutuoso, obstrución, obstrucionismo, obstrucionista, obstrutivo, produción, produtivo, produto, produtor, reconstrución, redución, reduto, redutor, reprodución, reprodutor, restrición, restritivo, tradutor, vítima, Vítor, vitoria, vitorioso, xurisdición.

Además, esta primera consonante se mantiene en algunas palabras pertenecientes a lenguajes especializados, de escasa presencia en el habla o para evitar homonimias. Son voces como adicción, adicto, amicto, anfictión, anfictionia, apodíctico, convicción, convicto, deíctico, dicterio, dúctil, ductilidade, ducto, evicción, ficción, ficticio, flictena, fricción, friccionar, ictericia, ictérico, ictiografía, ictioloxía, ictiomancia (y otras formas con ictio-), indicción, invicto, lictor, micción, nictalope, nictalopía, pictografía, pictórico (y otras formas con picto-), ricto, succión, succionar, veredicto, vindicta.

Perdieron sistemáticamente la c las palabras que tenían en latín cons. + ct, como acupuntura, adxunción, adxunto, antártico, Antártida, Ártico, coartada, coartar, conxunción, conxuntivo, conxunto, conxuntura, defunto, distinto, esfínter, extinto, función, funcionar, instinto, punción, xuntura, etc. La misma reducción afectó también a autor y a sus derivados (autoridade, autorizar, etc.).

Con respecto a estos grupos cultos, no se debe olvidar que hay algunos semicultismos con vocalización de la consonante implosiva en u o en i, todos ellos con documentación antigua: doutor, doutoramento, doutrina; reitor, reitorado, reitoral, reitoría; seita (pero sectario, sectarismo); suxeitar y suxeito. A veces, al lado de estas formas existe la culta correspondiente, con un significado menos restringido, como ocurre, por ej., en pauto / pacto.

Grupo -cn-[editar]

Se conserva en todos los casos: acne, arácnido, cnidarios, cnitosporídeos, pícnico, picnómetro, picnose, pirotécnico, politécnico, radiotécnico, técnica, tecnicismo, tecnocracia, tecnoloxía, zootécnico.

Grupo -cd-[editar]

Se mantiene el grupo en todos los casos: anécdota, anecdotario, anecdótico, sinécdoque.

Grupo [ks] (grafía -x-)[editar]

Se mantiene siempre en la grafía como x: aproximar, asfixia, axila, axilar, axioma, bórax, convexo, elixir, exacto, exame, exceder, excelente, exceso, exclamar, exilio, eximir, éxodo, exótico, explosión, extra, galaxia, hexágono, laxo, léxico, maxilar, nexo, reflexionar, sexo, sexto, sílex, sintaxe, téxtil, texto, tórax, tóxico.

A pesar de todo, algunas voces muy populares, documentadas ya de este modo en textos medievales, así como sus derivados deben escribirse con s: escava, escavar, escavación, escavadora; estender (pero extensión, extensivo, extenso, extensor); estrañar,estrañamento, estraño, estrañeza; estranxeiro, estranxeiría, estranxeirismo; estremar "derregar", estrema, estremo "linde" (pero extremar, extremidade, extremismo, extremo, extremoso).

Un caso especial se da cuando en la misma palabra, no compuesta, aparece dos veces x en posición intervocálica, la primera vez con el valor de [ksÁ] y la segunda con el de [S]. En estas palabras se puede optar por substituír la primera x por s (esaxeración, esaxerar, esaxero, esexese, esexético, esixencia, esixente, esixir, etc.) o bien por mantener inalterado el grupo etimológico (exaxeración, exaxerar, exaxero, exexese, exexético, exixencia, exixente, exixir, etc). Esta posibilidad de elección no afecta a los prefijos del tipo ex- seguidos de consonante ni a las palabras compuestas, en que solo cabe mantener el grupo: expunxir, lexicoloxía, toxicoloxía, etc.

Grupos -gm-, gn- y -gn-[editar]

Se mantienen siempre en los cultismos: agnosticismo, agnóstico, apotegma, benignidade, benigno, bregma, cognitivo, cognoscitivo, consignación, consignar, consignatario, designar, diafragma, diagnosticar, diagnóstico, dignar, dignidade, digno, dogma, dogmático, dogmatismo, estigma, expugnar, flegmón, fragmento, gnómico, gnomo, gnomoloxía, gnomólogo, gnose, gnoseoloxía, gnosticismo, gnóstico, ígneo, ignominia, ignorante, ignorar, ignoto, impregnar, impugnar, incógnito, indignar, indigno, insignificante, lignito, magnesio, magnífico, magnolia, persignar, pigmentar, pigmento, pigmeo, pragmática, prognose, prognóstico, pugna, repugnante, repugnar, resignar,segmento, sigma, significado, significar, signo.

Por ser semicultismos presentan solo -n- asinar, ensinanza, ensinar, ensino, sinalar, sinatura, sino ‘campá’ y otras palabras de la misma familia léxica.

Grupos mn-, -mn- y -nm-[editar]

Se mantienen las dos consonantes en los cultismos: alumnado, alumno, amnesia, amnistía, anamnese, autumnal, calumnia, columna, columnata, damnificar, himno, indemne, indemnizar, inmaculado, inmanencia, inmanente, inmaterial, inmaturo, inmediato, inmemorial, inmensidade, inmenso, inmensurable, inmerecido, inmersión, inmerso, inmigración, inmigrante, inmigrar, inminente, inmiscirse, inmóbil, inmobilizar, inmoderado, inmodestia, inmodificable, inmolar, inmoral, inmorredoiro, inmortal, inmune, mnemónica, mnemónico, mnemonizar, mnemotécnica, ómnibus, omnímodo, omnipotente, omnipresente, omnívoro, solemne, solemnidade, ximnasio, ximnasta, ximnástico, ximnocarpo, ximnospermas.

Grupos -mm- y -nn-[editar]

El grupo -MM- se simplificó históricamente en -m-: coma, comendatario, cominación, cominar, cominatorio, comisario, gama, xema,xemación, xemíparo, etc.

A pesar de todo, el nombre de la letra griega gamma debe escribirse con -mm-, por ser una voz fijada en la terminología internacional de la física y de la astronomía. El grupo latino -NN- se simplificó en -n- en las voces patrimoniales del gallego (lat. CANNAM > cana).

También se adaptaron al gallego con -n- las palabras cultas que tenían -NN- etimológico: bienio, trienio, cuadrienio, quinquenio, sexenio, decenio, milenio, aniversario, conectar, conexión, etc.

A pesar de todo, conviene escribir con -nn- algunas palabras cultas de circulación muy restringida: connubio, enneágono, perenne, etc.

Un tratamiento a parte merecen las palabras derivadas mediante un prefijo terminado en -n, que se une a una base que comienza también por n-. En este caso, cuando existe en el gallego la palabra base, se conserva el grupo -nn-: circunnavegar (circun + navegar), connatural (con + natural), innobre (in + nobre), etc. Lo mismo sucede cuando, aun no estando viva la forma primitiva, ésta sea transparente por existir otras palabras de la misma familia o bien por haber derivados con otros prefijos sobre la misma base: innovar (no existe *novar, pero si novo, y además hay otros derivados como anovar, renovar, etc.).

Cuando no es transparente la base sobre la que se formó el derivado, se produce la simplificación en -n-: inocuo, inocencia.

Grupo -ns- anteconsonántico[editar]

En las palabras cultas se mantiene sin reducir: circunscrición, circunspección, circunspecto, circunstancia, circunstancial, consciente,conspicuo, conspiración, conspirador, conspirar, constancia, constante, constar, constelación, consternar, constipado, constitución, constituír, construción, construír, construtor, inconsciente, inspección, inspector, inspiración, inspirar, instalación, instalar, instancia, instante, instar, instaurar, institución, instituír, instituto, instrución, instruír, instrumento, instrutor.

El prefijo trans- mantiene el grupo ns cuando la base es un cultismo: transbordar, transcendental, transcendente, transcender, transcribir, transcrición, transferencia, transferir, transformación, transformar, translación, transmisor, transmitir, transpirar, transporte, transvasar, transvasamento. Cuando se une trans- a una palabra que empieza por s hay simplificación de las dos consonantes: transecular, transiberiano, transubstanciación.

Este sufijo se reduce a tras- en palabras populares como: trasfegar, trasladar, trasler, trasnoitar, traspasar, traspoñer, trastornar.

Grupos -pc-, -pn-, -ps- y -pt-[editar]

Como norma general se mantienen estos grupos en los cultismos: abrupto, acepción, aceptar, adaptar, adepto, adopción, adoptar, adoptivo, anticonceptivo, aptitude, apto, baptista, cápsula, captar, captura, catalepsia, cataléptico, coleóptero, concepción, concepto, conceptual, copto, corrupción, corruptivo, corrupto, corruptor, cripta, críptico, decepción, eclipse, elipse, epiléptico, erupción, eruptivo, escepticismo, estreptomicina, eucalipto, excepción, excepto, exceptuar,exipcíaco, exipcio, Exipto, exiptoloxía, hemoptise, hepta-, hipnose, hipnoterapia, hipnotismo, hipnotizar, imperceptible, inepcia, inepto, interceptar, interrupción, interruptor, irrupción, Neptuno, nupcial, nupcias, opción, optar, optativo, óptica, optimismo, optimista, óptimo, percepción, precepto, preceptor, rapsodia, rapto, raptor, recepción, receptor, réptil, ruptura, sinopse, susceptible, tríptico, voluptuosidade, voluptuoso.

Hay una serie de palabras que pierden el primer elemento del grupo -pc- o -pt-, algunas por ser ya antiguas en el idioma, otras por tener hoy un uso frecuente; y lo mismo ocurre con los derivados cultos de la familia del latín SCRIPTUS. Así: adscrición, adscrito, cativar, catividade, cativo, cetro, circunscrición circunscrito, descrición, descritivo, descrito, descritor, ditongar, ditongo, escrito, escritor, escritorio, escritura, indescritible, inscrición, inscrito, manuscrito, prescrición, prescrito, proscrición, proscrito, setembro, setentrión, setentrional, subscrición,subscrito, subscritor, transcrición, transcrito, tritongo.

Además de esto, tenemos en el gallego varios casos de vocalización de la consonante implosiva: receita e receitar; adoitar (‘acostumar’, diferente del cultismo adoptar); bautismo y bautizar.

Consonante + pc, consonante + pt[editar]

Cuando se trata de los grupos latinos cons. + pc o cons. + pt se pierde siempre la consonante intermedia -p- en gallego: absorción, aprontar, asunción, asunto, escultor, escultura, exento, inscultura, irredento, perención, perentoriamente, perentorio, presunción, prontuario, redención, redentor, redentorista, suntuosidade, suntuoso.

Grupos pn-, ps- y pt-[editar]

Aparecen en posición inicial en palabras cultas y, según la regra general, se conservan en la lengua escrita, a pesar de que en el habla existe la tendencia a eliminar la primera consonante: pneuma, pneumático, pneumonía, pneumopatía, pneumoscopio, pneumoterapia, pneumotórax, etc.; pseudo-, pseudociencia, pseudónimo, etc.; psicanálise, psicanalista, psicodiagnóstico, psicofísica, psicoloxía, psicolóxico, psicometría,psicopatoloxía, psique, psiquiatra, psiquiatría, psíquico, etc.; pterobranquiado, pterodáctilo, pterópodo, etc.

Ya no se escriben con p-: salterio, salmista, salmo y salmodiar.

Grupo -sc- medial[editar]

En las palabras cultas se conserva el grupo: adolescencia, adolescente, ascender, ascensor, condescendencia, condescender, consciencia (al lado de conciencia), delicuescencia, delicuescente, descendencia, descender, discente, discernir, disciplina, discípulo, escindir, fluorescente, imprescindible, incandescente, inflorescencia, piscina, plebiscito, prescindir, proscenio, rescindir, rescisión, suscitar, etc.

Grupo sc- inicial[editar]

El grupo latino sc + e, i se simplificó en c- en palabras de entrada antigua: ciencia (y familia léxica), cetro, ciática, cirro, cirrose, cisma (y cismar, cismático, etc.). En las de entrada más reciente el grupo se mantiene apoyado en una e protética: escena, escenario, escenografía, escepticismo, escéptico, escindir, escintilar, escisión, esciúrido, etc. Lo mismo ocurre siempre que al grupo sigan a, o, u o consonante: escándalo, escola, escorpión, escribir, escrúpulo, escultura, etc.

Grupo -st-[editar]

Este grupo consonántico es frecuente en las palabras patrimoniales, y no suele presentar problemas en la escrita del gallego. Un caso especial es la alternancia de formas del prefijo post-/pos-: se escribe post- cuando va seguido de una base que comienza por vocal (postelectoral, postoperatorio); se usa pos- cuando va seguido de una base que comienza por consonante (posclásico, posguerra, pospoñer).

Ademas los grupos consonanticos se identifican en la lengua extrangera.