Gallego/Gramática/Pronombres

De Wikilibros, la colección de libros de texto de contenido libre.

Pronomes.[editar]

El paradigma de los pronombres personales se establece como sigue:

Serie tónica[editar]

NÚMERO

PERSONA

SUJETO

FORMAS OBLICUAS

LIBRES

UNIDAS

NO REFL.

REFL.

NO REFL.

REFL.

SING.

eu

min

comigo

ti

contigo

el, ela

si

····

consigo

PLURAL

nós / nosoutros, -as

connosco

vós / vosoutros, -as

convosco

eles, elas

si

····

consigo

En castellano, los pronombres anteriormente mencionados, son los siguientes:

  • Eu - yo
  • Ti - tú
  • El, ela - él, ella
  • Nós - nosotros, nosotras
  • Vós - vosotros, vosotras
  • Eles, elas - ellos, ellas

La forma el también se utiliza como neutro en construcciones como el é certo que chegaron ricos de Australia; el é verdade que fostes andando aos Ancares?

Para la tercera persona había anteriormente una forma neutra elo, que resulta inusual en el gallego moderno (se trata, no obstante, de una forma genuinamente gallega, semejante a las correspondientes formas neutras del demostrativo, aunque el uso que a veces se hace de ella en la lengua escrita sea calco del castellano ello). La posibilidad de funcionar como sujeto, probablemente, no se desenvolvió nunca; hoy solo aparece formando parte de algunas expresiones fijas, como estar a elo. Es necesario tener esto en cuando al usarlo, así como que sus usos primitivos fueron asumidos por el pronombre personal masculino y los demostrativos neutros.

Aunque es un uso muy particular, en la zona nororiental de Galicia ( Mariña y Fonsagrada, se utiliza en la gran mayoría de los casos 'vos' en vez de 'tí' para la segunda persona del singular tanto como sujeto como objeto)

En la primera y segunda persona del plural se utilizan como formas no marcadas, por lo tanto válidas en todos los contextos, nós y vós. Al lado de ellas existe también nosoutros, nosoutras y vosoutros, vosoutras, aun con un significado específico, apuesto al de los otros, que desde su origen se mantienen aun en grandes zonas del territorio lingüístico gallego. Nosoutros y vosoutros concretan un grupo, establecido en el contexto o conocido por el interlocutor, dejando fuera de ese plúral (“eu e mais estoutros”, “ti e mais esoutros”) a todos los que no pertenezcan a él. Nós y vós, en cambio, no establecen ninguna delimitación en cuando a los demás (imos repartiro traballo: vosoutros tallades o papel e vosoutros preparades o debuxo; nosoutras non pensamos coma el). Esta diferencia tradicional, en algunas zonas de Galicia se eliminó a favor de uno de los dos pronombres concurrentes (nós y vós o nosoutros y vosoutros). Nós y vós son demográficamente y geográficamente mayoritarias y por eso deben ser preferidas en caso de renunciar a la distinción mencionada.

Las formas de cortesía son vostede y vostedes, que exigen verbo en tercera persona de singular o plural, respectivamente.

Las preposiciones en y de contraen con el pronombre personal de tercera persona, según se indica en el cuadro siguiente:

   PRON.
PREP.
EL ELA ELES ELAS
EN nel nela neles nelas
DE del dela deles delas

Estas contracciones no tienen lugar cuando la preposición no rige directamente el pronombre: De eles chegaren en tempo, imos xuntos.

Serie átona.[editar]

NÚM.

PERSONA Y GÉNERO

NO REFLEXIVO

REFLEX.

DAT.

ACUS.

SING.

me

che

te

MASC.

lle

o

se

FEM.

a

PL.

nos

vos

MASC.

lles

os

se

FEM.

as

Las formas o, lo y no (con los correspondientes femeninos y plurales) son variantes combinatorias, de maneira que cada unha delas aparece nunhos contextos fonéticos específicos no que non poden aparecer as outras: lo usase cando o pronome é enclítico dunha forma verbal (excluído do participio) o pronominal remata en -s ou -r (coller - collelo, colles - cóllelo) e despois do adverbio u (antes *ub: ulo?); no úsase despois das formas verbais rematadas en ditongo (estou - estouno facendo; fai - faino; dei - deina; deixou - deixouna); o, finalmente, se usa en tódolos outros casos (collo - cólloo, collín - collino, fan - fano, non vexo - non o vexo, mal vexo - mal o vexo, etc.).

A concurrencia dos pronomes en dativo có acusativo de terceira persoa se resolve como segue:

   ACUS.
DAT.
O/LO A/LA OS/LOS AS/LAS
ME mo ma mos mas
CHE cho cha chos chas
LLE llo lla llos llas
NOS nolo nola nolos nolas
VOS volo vola volos volas
LLES llelo llela llelos llelas

Posesivos[editar]

El paradigma de los pronombres posesivos presenta en gallego moderno una única serie:


PERSOA

SINGULAR

PLURAL

MASC.

FEM.

MASC.

FEM.

SING.

meu

miña

meus

miñas

teu

túa

teus

túas

seu

súa

seus

súas

PL.

noso

nosa

nosos

nosas

voso

vosa

vosos

vosas

seu

súa

seus

súas

Las formas del masculino singular meu, teu, seu, noso, voso, seu, se pueden usar precedidas de de, sin variación de género y número: temos tres casas de noso (‘de nuestra propiedad’), é boa de seu (‘de por si’).

Existe también un posesivo de respeto, mi, que acompaña a madre, padre, ocasionalmente a tío y también a otros sustantivos de tratamiento (amo, señor).

Hay además unas formas de posesivo ligadas a un distributivo, que no presentan variación de forma en relación con la categoría de persona: cadanseu, cadansúa, cadanseus, cadansúas: déronnos(a) cadanseu libro; foron miña nai e mais ela, e colleron (a) cadansúa peza de pan; compraron (a)cadanseus zapatos.

Demostrativos[editar]

Paradigma de los pronombres demostrativos[editar]

El paradigma de los pronombres demostrativos se establece como sigue:


PROX.

NÚM.

MASC.

FEM.

NEUTRO

I

SING.

este

esta

isto

PL.

estes

estas

····

II

SING.

ese

esa

iso

PL.

eses

esas

····

III

SING.

aquel

aquela

aquilo

PL.

aqueles

aquelas

····

Combinación con el indefinido outro[editar]

El demostrativo se combina con el indefinido outro, dando lugar en cada caso a la formación de una nueva palabra, ya que solo el segundo elemento admite morfemas de género y número:

PROX.

NÚM.

MASC.

FEM.

I

SING.

estoutro

estoutra

PL.

estoutros

estoutras

II

SING.

esoutro

esoutra

PL.

esoutros

esoutras

III

SING.

aqueloutro

aqueloutra

PL.

aqueloutros

aqueloutras

Aunque éstas son las formas habituales para el masculino y el femenino, existen también las formas plenas, que son las únicas posibles para el neutro: estes outros, aquilo outro.

Contracciones con las preposiciones en y de[editar]

Lo mismo que el pronombre personal tónico de tercera persona, el pronombre demostrativo contrae con las preposiciones en y de: deste, neste, destoutra, nesoutra, daquilo, daqueloutros, naquela, etc.

Estas contracciones no tienen lugar cuando la preposición no rige el sustantivo al que modifica el demostrativo: de estas razóns seren admitidas.

Cuantificadores e identificadores[editar]

Formas de los cuantificadores[editar]

algún, algunha, algúns, algunha
abondo, abonda, abondos, abondas
alguén
moito, moita, moitos, moitas
algo
ben
ningún, ningunha, ningúns, ningunhas
demasiado, demasiada, demasiados, demasiadas
ninguén
máis
nada
menos
ren ou res
tanto, tanta, tantos, tantas
un, unha, uns, unhas
todo, toda, todos, todas
varios, varias cada; cada cal; cadaquén
pouco, pouca, poucos, poucas
ambos, ambas; entrambos, entrambas
bastante, bastantes

Formas de los identificadores[editar]

outro,outra, outros, outras
calquera; quenquera
tal, tales
mesmo, mesma, mesmos, mesmas
propio, propia, propios, propias
o demais, a demais, os demais, as demais
o máis, a máis, os máis, as máis
certo,certa, certos, certas
determinado, determinada, determinados, determinadas

Contracciones[editar]

Algún y outro, con sus femeninos y plurales, contraen con las preposiciones en y de: nalgún, nalgunha...; dalgún, dalgunha...; noutro, noutra...; doutro, doutra... Con alguén y algo no se marca contracción en la escrita.

Si el cuantificador o el identificador está iniciado por un(s), unha(s) o por o(s), a(s) (uns cantos, un pouco, o demais, o máis, ...) las contracciones son las indicadas para los artículos (ved 14.1.2. y 14.2.2.).

El indefinido un(s), unha(s), cuando actúa como adjetivo, presenta las mismas contracciones que el artículo indeterminado (ved 14.2.2): falounos duns problemas que non demos entendido; casou cun de Sarria. Cuando se usa como pronominal generalmente se representa la contracción con las preposiciones de y en, dando lugar a las formas dun(s), dunha(s), nun(s), nunha(s): están sempre a falar mal dun; a resposta hai que buscala nun mesmo; sin embargo, no se representa en la escrita la contracción con la preposición con: tanto se comprometía con un coma con outro; cada domingo ía ao cine con unha, nunca o viamos coa mesma rapaza.

Relativos, interrogativos y exclamativos[editar]

Para el relativo e interrogativo o exclamativo el gallego tiene cuatro formas: dos sin variación de género y número, que y quen; otra que admite morfema de plural, cal (pl. cales); y otra que puede tener morfemas de género y número, canto (canta, cantos, cantas). Existe además un relativo posesivo cuxo, que presenta flexión de género y número (cuxa, cuxos, cuxas).