Latín:Introducción a la gramática latina/Capítulo 2 : La conjugación regular: la formas personales

De Wikilibros, la colección de libros de texto de contenido libre.

Latín:Introducción a la gramática latina/Capítulo 2 : La conjugación regular: la formas personales

La conjugación regular activa latina: las formas personales[editar]

El sistema de presente en la voz activa El verbo es una clase de palabras importante en la oración. Incluye una referencia al Sujeto, con el que tiene que coincidir en número (singular/plural) y persona, y del verbo dependen en muchas teorías de la oración los complementos.

La conjugación de un verbo latino presenta dos tipos de formas:

-formas caracterizadas por una desinencia de persona, formas personales -formas sin desinencia de persona, formas nominales.

Hay formas personales y formas nominales derivadas de 3 temas: del tema de presente (indicando acción en curso de desarrollo), del tema de perfecto (indicando acción acabada) y de un tercer tema, el tema de supino, sobre el que se forman exclusivamente formas nominales.

Vamos a repasar las formas personales derivadas del tema de presente.

En latín hay cinco declinaciones, que se clasifican por su tema, el sufijo que capacitaba al nombre para recibir las desinencias de caso:

1ª declinación : tema en –a : rosa, rosa, rosa-m.

2ª declinación : tema en –o : domino-s, domine, domino-m.

3ª declinación :- tema en cons. : reg-s, reg-s, reg-m

- tema en –i  : civi-s, civi-s.

4ª declinación : tema en –u : exercitu-s, exercitu-s, exercitu-m

5ª declinación : tema en –e : die-s, die-s, die-m.

Pues bien, también hay 5 conjugaciones que se clasifican por su tema de presente, el sufijo al que se añade el morfema temporal-modal (si lo hay) y las desinencias de persona, y se reconocen por el enunciado:

El enunciado verbal[editar]

Las tres primeras formas del enunciado verbal, que permiten deducir el tema de presente de cada verbo de cada una de las conjugaciones son : la 1ªpers. del sing. del pres. de ind.; la 2" pers. del sing. de pres. de indicativo y el infinitivo. Y están caracterizadas, respectivamente por una desinencia personal -o, una desinencia personal -s y una característica -re. La forma que reviste, por lo tanto, el enunciado en cada una de las conjugaciones es esta :

1ª conjugación:tema de presente terminado en –a: amo < ama-o(1)//amas[ama-s] // amare [ama-re]

2ª conjugación:tema de presente terminado en –e: moneo [mone-o]//mones[mone-s]/ monere[mone-re]

3ª conjugación:tema de presente terminado en cons.:rego[reg-o]// regis[reg-i-s](2)//regere[reg-e-re](3)

4ª conjugación:tema de presente terminado en –i(larga):audio[audi-o]//audis[audi-s]//audire [audi-re]

conjugación mixta:t.de presente terminado en –i(breve):facio[faci-o]//facis[faci-s]//facere [face-re](4)

(1)amo procede de ama-o por contracción de la –a larga del tema con la –o de la desinencia.

(2),(3) en reg-i-s y reg-e-re, la –i y la –e son vocales de unión que facilitan la unión del tema en consonante con la consonante de la desinencia.

(4) la –e de face-re, representa una evolución de la –i breve del tema ante –r.

Nota  : Los accidentes gramáticales del verbo.[editar]

La gramática llama “accidentes gramáticales” a los cambios de forma asociados a significados gramáticales que se producen en cada la clase de palabra.

En los nombres y adjetivos los accidentes gramáticales son : caso, género y número.

En los verbos : persona, número, tiempo, modo y voz.

A) El modo es un accidente gramátical del verbo que indica el grado de realidad de la acción. La conjugación de un verbo latino presenta 4 modos:

•indicativo: el modo de la acción real o presentada como real:

- oppugnant

- auxilium Romanum petunt.

- incolae urbem defendunt.

•subjuntivo: el modo de la acción no real: posible o irreal.

- oppugnarent

- auxilium Romanum peterent / petiissent.

- incolae urbem defenderent.

•imperativo: un modo con la función exclusiva de presentar la acción bajo la forma de una orden dirigida a la 2ª persona:

- oppugnate

- auxilium Romanorum petite!

- cives, urbem defendite!

•infinitivo: un modo que reduce la acción a su expresión más simple, despojandola de persona y de número, convirtiendola en un sustantivo:

- oppugnare

- auxilium deorum petere.

- urbem defendere omnium civium est.

B) En cada forma de la conjugación, el Tiempo y el Modo aparecen significados por un morfema específico: el morfema temporal-modal.

C) La persona, la indica una serie de desinencias personales que en latín pueden ser primarias o secundarias:

primarias (1) secundarias (2) -o -m

-s -s

-t -t

-mus -mus

-tis -tis

-nt -nt

El tema de presente en el modo indicativo[editar]

1) PRESENTE

amo moneo rego audio facio

amas mones regis audis facis

amat monet regit audit facit

amamus monemus regimus audimus facimus

amatis monetis regitis auditis facitis

amant monent regunt audiunt faciunt

1ª conj. : t. de pres. en -a + desinencias (1) [en 1ª pers. del sing. : ama-o > amo]

2ª conj. : t. de pres. en –e + desinencias (1)

3ª conj. : t. de pres. en cons. + vocal de unión –i (3ª pers. pl.: u) ante desinencia consonántica + desinencias (1)

4ª conj. : t. de pres en –i + desinencias (1) [en 3ª pers. del plural, vocal de unión –u, ante –nt, por “analogía”)

c. mixta: t. de pres en –i (breve) + desinencias (1) [en 3ª pers. del plural, vocal de unión –u ante –nt. por “analogía”)

2) PRETERITO IMPERFECTO

amabam monebam regebam audiebam faciebam

amabas monebas regebas audiebas faciebas

amabat monebat regebat audiebat faciebat

amabamus monebamus regebamus audiebamus faciebamus

amabatis monebatis regebatis audiebatis faciebatis

amabant monebant regebant audiebant faciebant

1ª conj. : t. de pres. en -a + morfema –BA + desinencias (2)

2ª conj. : t. de pres. en – e +morfema –BA + desinencias (2)

3ª conj.: t. de pres. en cons + vocal de unión –e + morfema BA + desinencias (2)

4ª conj.: t. de pres. en –i (larga) + vocal de unión –e + morfema BA + desinencias (2)

c. mixta: t. de pres. en –i (breve)+ vocal de unión –e + morfema BA + desinencias (2)

3) FUTURO IMPERFECTO

amabo monebo regam audiam faciam

amabis monebis reges audies facies

amabit monebit reget audiet faciet

amabimus monebimus regemus audiemus faciemus

amabitis monebitis regetis audietis facietis

amabunt monebunt regent audient facient

1ª conj. : t. de pres.en -a + morfema –B + vocal de unión –i / -u (3ª pers del plural) ante des. cons. + desinencias(1)

2ª conj. : t. de pres.en –e + morfema –B + vocal de unión –i /-u (3ª pers. del plural) ante des. cons.+ desinencias (1)

3ª conj. : t. de pres en cons.+ morfemas–A (1ª pers. sing.) / -E (resto de pers.) + desinencias (2)

4ª conj. : t. de pres. en –i (larga) + morfemas – A (1ª pers. sing.) / -E (resto de pers.) + desinencias (2)

c. mixta: t.de pres. en –i (breve) + morfemas –A (1ª pers. sing.) / -E (resto de pers.) + desinencias(2)


El tema de presente en el modo subjuntivo[editar]

1) PRESENTE

amem moneam regam audiam faciam

ames moneas regas audias facias

amet moneat regat audiat faciat

amemus moneamus regamus audiamus faciamus

ametis moneatis regatis audiatis faciatis

ament moneant regant audiant faciant

1ª conj.:t. de pres. en a + morfema –E + desinencias (2) [A+E contraen en –E: amem, ames, amet ...]

2ª conj.:t. de pres. en e + morfema -A + desinencias (2)

3ª conj.:t. de pres. en cons. + morfema –A + desinencias (2)

4ª conj.:t. de pres. en –i larga + morfema –A + desinencias (2)

c. mixta:t. de pres. en –i breve + morfema –A + desinencias (2)

2) PRETERITO IMPERFECTO

amarem monerem regerem audirem facerem

amares moneres regeres audires faceres

amaret moneret regeret audiret faceret

amaremus moneremus regeremus audiremus faceremus

amaretis moneretis regeretis audiretis faceretis

amarent monerent regerent audirent facerent 1ª conj.: t. de pres. en -a + morfema –RE + desinencias (2)

2ª conj.: t. de pres. en –e + morfema –RE + desinencias (2)

3ª conj.: t. de pres. en cons. + vocal de unión –E + morfema –RE + desinencias (2)

4ª conj.: t. de pres. en –i larga + morfema –RE + desinencias (2)

c. mixta: t. de pres. en –i breve + morfema –RE+ desinencias (2) [la –i breve ante la –R > E en todas las personas]


El tema de presente en el modo imperativo[editar]

A) IMPERATIVO:

Desinencias de imperativo propias:

Presente Futuro

2ª p. sing: sin desinencia(como el tema) -TO

3ª p. sing: no hay en presente -TO

2ª p. plural: -TE -TOTE

3ª p. plural: no hay en presente -NTO

1) PRESENTE

2ªp.sing.: ama mone rege audi fac

2ª pl.  : amate monete regite audite facite

1ª conj.: t. de pres. en –a + des. de imp. de pres.

2ª conj.: t. de pres. en –e + des. de imp. de pres.

3ª conj.: t. de pres. en cons.

+ vocal de unión –e en 2ª p. sing (salvo DIC, DUC y FER)

+ vocal de unión –i + des. TE en 2ª p. plural

4ª conj.: t. de pres. en –i larga + des. de imp. de pres.

c. mixta: t. de pres. en –i breve+ des. de imp. de pres. [en 2ª pers. del sing. la –i breve final > -E breve]

2) FUTURO

2ª sing. amato moneto regito audito facito

3ª sing. amato moneto regito audito facito

2ª sing. amatote monetote regitote auditote facitote

3ª sing. amanto monento regunto audiunto faciunto 1ª conj.: t. de pres. en –a + des. de imp. de fut.

2ª conj.: t. de pres. en –e + des. de imp. de fut.

3ª conj.: t. de pres. en cons. + vocal de unión –i / -u (3ª p. plural) + des. de imp. de fut.

4ª conj.: t. de pres. en –i larga + vocal de unión –u (solo en 3ª p. plural, “por analogía”) + des. de imp. de fut.

c. mixta: t. de pres. en –i breve+ vocal de unión –u (solo en 3ª p. plural, “por analogía”) + des. de imp. de fut.

Los tiempos formados sobre el tema de presente en la voz pasiva[editar]

PRESENTE DE INDICATIVO. [sin Morfema Temporal-Modal]:presente de “ser”+participio de pasado: soy/eres/es amado

1ª 2ª 3ª 4ª c. mixta

amo-r mone-o-r reg-o-r audi-o-r faci-o-r

ama-ris mone-ris reg-e-ris audi-ri-s face-ris

ama-tur mone-tur reg-i-tur audi-tur faci-tur

ama-mur mone-mur reg-i-mur audi-mur faci-mur

ama-mini mone-mini reg-i-mini audi-mini faci-mini

ama-ntur mone-ntur reg-u-ntur audi-u-ntur faci-u-ntur

PRETÉRITO IMPERFECTO DE INDICATIVO. [M.T.M. : (E) – BA]:imperfecto de “ser” + participio de pasado: era amado

1ª 2ª 3ª 4ª c. mixta

ama-ba-r mone-ba-r reg-e-ba-r audi-e-ba-r faci-e-ba-r

ama-ba-ris mone-ba-ris reg-e-ba-ris audi-e-ba-ris faci-e-ba-ris

... ... ... ... ...

FUTURO IMPERFECTO DE INDICATIVO. [M.T.M. : -B-, -BI, -BU- // -A- , -E-]:futuro “ser”+participio de pasado:seré amado

1ª 2ª 3ª 4ª c. mixta

ama-b-o-r mone-b-o-r reg-a-r audi-a-r faci-a-r

ama-be-ris mone-be-ris reg-e-ris audi-e-ris faci-e-ris

ama-bi-tur mone-bi-tur reg-e-tur audi-e-tur faci-e-tur

ama-bi-mur mone-bi-mur reg-e-mur audi-e-mur faci-e-mur

ama-bi-mini mone-bi-mini reg-e-mini audi-e-mini faci-e-mini

ama-bu-ntur mone-bu-ntur reg-e-ntur audi-e-ntur faci-e-ntur

SUBJUNTIVO

PRESENTE DE SUBJUNTIVO [M.T.M.:-E-<-A-+-E-; -A- ]:presente de subjuntivo de “ser”+ participio : sea amado.

1ª 2ª 3ª 4ª c. mixta

am-e-r mone-a-r reg-a-r audi-a-r faci-a-r

am-e-ris mone-a-ris reg-a-ris audi-a-ris faci-a-ris

am-e-tur mone-a-tur reg-a-tur audi-a-tur faci-a-tur

am-e-mur ... ... ... ...

am-e-mini

am-e-ntur

PRETÉRITO IMPERFECTO DE SUBJUNTIVO. [M.T.M.:(E)– RE - ]: imperfecto de subjuntivo de “ser” + participio: fuera / fuese amado

1ª 2ª 3ª 4ª c. mixta

ama-re-r mone-re-r reg-e-re-r audi-re-r face-re-r

ama-re-ris mone-re-ris reg-e-re-ris audi-re-ris face-re-ris

... ... ... ... ...

IMPERATIVO

PRESENTE (sin morfema temporal-modal: tema puro) : imperativo de “ser” + participio de pasado : sé / sed amados ...

1ª 2ª 3ª 4ª c. mixta

ama-re mone-re reg-e-re audi-re face-re

ama-mini mone-mini reg-i-mini audi-mini faci-mini

FUTURO (desinencias especiales :-TOR, -TOR, -NTOR) : has de ser / ha de ser / han de ser + amado/

1ª 2ª 3ª 4ª c. mixta

ama-tor mone-tor reg-i-tor audi-tor faci-tor

ama-tor mone-tor reg-i-tor audi-tor faci-tor

ama-ntor mone-ntor reg-u-ntor audi-untor faci-untor


Los tiempos derivados del tema de perfecto en voz activa.[editar]

El sistema de perfecto en voz activa.

El presente y el pretérito imperfecto (en indicativo y subjuntivo) y el futuro imperfecto (de indicativo) integran (junto con el imperativo, un modo marginal) una parte de la conjugación llamada el “sistema de presente” porque todos sus tiempos se forman sobre un tema especialmente adecuado para la expresión de la acción en curso, el tema de presente. Este tema de presente, por otra parte, distingue en latín las distintas conjugaciones regulares según su vocal final (-A, -E, -cons., -i larga, -i breve).

Además de este sistema de presente, la conjugación de un verbo latino comporta un sistema de perfecto, con cinco tiempos con desinencia personal y una forma nominal:

indicativo subjuntivo formas nominales

-pretérito perfecto -pretérito perfecto -infinitivo de perfecto

-pretérito pluscuamperfecto -pretérito pluscuamperfecto

-futuro perfecto

Todos expresan acciones, no en curso de desarrollo, sino acabadas, y se forman sobre un tema propio: el tema de perfecto, que se hace constar siempre en el enunciado del verbo, incluyendo la 1ª persona singular del pretérito perfecto de indicativo, caracterizada por una desinencia –i. (1ª persona del pretérito perfecto “menos” desinencia de perfecto –i = “tema de perfecto”).

El pretérito perfecto de indicativo se compone del tema de perfecto y una serie de desinencias específicas de perfecto: -i, -isti, -it, -imus, -istis, -erunt / -ere.

amav-i

amav-isti

amav-it

amav-imus

amav-istis

amav-erunt / amav-ere

Se traduce por pretérito perfecto simple o compuesto : “amé” / “he amado”.

TEMA DE PERFECTO :

a)sin morfema temporal-modal+desinencias personales de perfecto =pretérito perfecto de indicativo: he amado / amé.

b) morfema temporal –modal ERA + desinencias personales secundarias (de imperfecto, “des. 2”: -m, -s, -t, -mus, -tis, -nt) = pretérito plpf. de indicativo: había amado.

c) morfema temporal –modal ER- / ERI + desinencias personales primarias (de presente, “des. 1”,-o, -s, -t, -mus, -tis, -nt)= futuro perfecto de indicativo : habré amado

d) morfema temporal-modal ERI + desinencias personales secundarias= pretérito perfecto de subjuntivo : haya elogiado.

e)morfema temporal –modal ISSE + desinencias personales secundarias=pretérito pret. pluscuamperfecto de subj.hubiera / hubiese elogiado.

Forma nominal : tema de perfecto + isse (sin des. pers.) : infinitivo de perfecto activo : haber amado.

ejemplos:

amav-i amav-era-m amav-er-o amav-eri-m amav-isse-m amav-isse

amav-isti amav-era-s amav-eri-s amav-eri-s amav-isse-s

amav-it amav-era-t amav-eri-t amav-eri-t amav-isse-t


Los tiempos del tema de perfecto en la voz pasiva[editar]

Se forman combinando una forma de nominativo (móvil en cuanto al género y al número, que serán los del sujeto paciente) del participio de perfecto pasivo con la forma correspondiente en indicativo o subjuntivo del tema de presente del verbo “sum”.

INDICATIVO SUBJUNTIVO

pretérito perfecto pretérito perfecto

pretérito pluscuamperfecto pretérito pluscuamperfecto

futuro perfecto

AMATUS, A, UM he sido amado /había sido amado/habré sido amado /haya sido a./hubiera sido a.

MONITUS,A, UM sum ........ eram .......... ero ........... sim .......... essem

RECTUS, A, UM es ......... eras .......... eris .......... sis .......... esses

AUDITUS,A, UM est ........ erat .......... erit .......... sit .......... esset

FACTUS, A, UM

AMATI, AE, A

MONITI,AE, A sumus......... eramus ......... erimus ....... simus ........ essemus

RECTI, AE, A estis ........ eratis ......... eritis ....... sitis ........ essetis

AUDITI,AE, A sunt ......... erant .......... erunt ........ sint ......... essent

FACTI, AE, A

Nota.- El Tema II, tal y como se incluye en esta programación, no incluye las formas nominales, que, en su versión más básica sí forman parte del tema tal y se estudiarán en el tema VII.