Náhuatl/Vocabulario/Calendario

De Wikilibros, la colección de libros de texto de contenido libre.

Los mexicas registraban los días en el Tōnalāmatl. Esta palabra sirve para «calendario» también. El calendario se explica en dos partes: Tōnalpōhualli «cuenta de los días» y Xiuhpōhualli «cuenta de los años».

Tōnalpōhualli[editar]

El Tōnalpōhualli era el calendario ritual en el que un tōnalpōuhqui «sacerdote astrólogo» predecía los días fastos y nefastos. Esta forma de contar los días consiste en asignarle a cada tōnalli «día» un tlapōhualli «número» y un machiyōtl «signo». No es un calendario solar (como el gregoriano): un tōnalpōhualli dura 260 días (no se sabe si por el año venusiano, por el periodo de gestación humano o porque consideraran importantes al 20 y al 13).

Números[editar]

A los días se les asigna un número del 1 al 13. Repasemos:

  • 1: Cē
  • 2: Ōme
  • 3: Ēyi
  • 4: Nāhui
  • 5: Mācuīlli
  • 6: Chicuacē
  • 7: Chicōme
  • 8: Chicuēyi
  • 9: Chiucnāhui
  • 10: Mahtlāctli
  • 11: Mahtlāctli ihuan cē
  • 12: Mahtlāctli ihuan omme
  • 13: Mahtlāctli ihuan ēyi

Signos[editar]

Los 20 signos del Tōnalpōhualli, a la vez, tienen asignados una deidad y un punto cardinal. Estos veinte signos se encuentran también en el primer anillo de la Olīn Tōnatiuhtlan o Tōnalmachiyōtl, la piedra del Sol.

Nombre del día Deidad asociada Punto cardinal Signo en el Códice Laud
Cipactli
«la tierra como un caimán»
Tōnacātēuctli
«Señor de Nuestro Sustento»
Tlāuhcopa
«Este»
Ehēcatl
«Viento»
Quetzalcōātl
«Serpiente preciosa»
Mictlāmpa
«Norte»
Calli
«Casa»
Tepēyōllohtli
«Corazón de la montaña»
Cihuātlāmpa
«Oeste»
Cuetzpalin
«Lagartija»
Huēhuehcoyōtl
«Viejísimo coyote»
Huitztlāmpa
«Sur»
Cōātl
«Serpiente»
Chālchiuhtli īcue
«La de la falda de jade»
Tlāuhcopa
Miquiztli
«Muerte»
Tēcciztēcatl
«El del caracol marino»
Mictlāmpa
Mazātl
«Venado»
Tlaloc
«El que hace brotar las cosas»
Cihuātlāmpa
Tōchtli
«Conejo»
Māyahuel
«La de la planta de maguey»
Huitztlāmpa
Ātl
«Agua»
Xiuhtēuctli
«Señor del año»
Tlāuhcopa
Itzcuintli
«Perro»
Mictlān tēuctli
Señor del infierno
Mictlāmpa
Ozomahtli
«Mono»
Xōchipilli
«Príncipe flor»
Cihuātlāmpa
Malīnalli
«torcedura de hierbas»
Pahtēcatl
«El de las medicinas»
Huitztlāmpa
Ācatl
«Caña»
Tezcatlipoca
«Humear del espejo»
Tlāuhcopa
Ocēlōtl
«Ocelote»
Tlazōlteōtl
«Deidad del amor y de la superficie terrestre»
Mictlāmpa
Cuāuhtli
«Águila»
Xīpe Totēuc
«Nuestro señor desollado»
Cihuātlāmpa
Cōzcacuāuhtli
«Cóndor mexicano»
Itzpāpalōtl
«Mariposa de obsidiana»
Huitztlāmpa
Olīn
«Movimiento»
Cholotl
El que huye -Venus en su fase vespertina-
Tlāuhcopa
Tecpatl
«Pedernal»
Chālchiuhtotōlin
«Pavo de jade»
Mictlāmpa
Quiahuitl
«Lluvia»
Tōnatiuh
«Sol»
Cihuātlāmpa
Xōchitl
«Flor»
Xōchiquetzal
«Flor hermosa»
Huitztlāmpa

Funcionamiento[editar]

El Tōnalpohualli consta de 20 trecenas («semanas» pero de 13 días) (20×13=260). Cada trecena tiene los números del 1 al 13 y tiene como nombre «Cē (signo)». La primera trecena del tōnalpōhualli es Cē Cipactli y consta de los días Cē cipactli, Ōme ehēcatl, Ēyi calli, Nāhui cuetzpalin, Mācuīlli cōātl, Chicuacē miquiztli, Chicōme mazātl, Chicuēyi tōchtli, Chiucnāhui ātl, Mahtlāctli itzcuintli,Mahtlāctli-oncē ozomahtli, Mahtlāctli-omōme malīnalli, Mahtlāctli-omēyi ācatl (1-13, Cipac-Āca), la segunda trecena es Cē Ocēlōtl porque los signos siguen hasta Xōchitl aunque los números se reinicien al llegar a 13. Después de Xōchitl vuelve a comenzar en Cipactli. Tōnalli=('tlapōhualli'-'machiyōtl')

  • Cē Cipactli: 1-1, 2-2, 3-3, 4-4, 5-5, 6-6, 7-7, 8-8, 9-9, 10-10, 11-11, 12-12, 13-13.
  • Cē Ocēlōtl: 1-14, 2-15, 3-16, 4-17, 5-18, 6-19, 7-20, 8-1, 9-2, 10-3, 11-4, 12-5, 13-6.
  • Cē Mazātl: 1-7, 2-8, 3-9, 4-10, 5-11, 6-12, 7-13, 8-14, 9-15, 10-16, 11-17, 12-18, 13-19.
  • Cē Xōchitl: 1-20, 2-1, 3-2, 4-3, 5-4, 6-5, 7-6, 8-7, 9-8, 10-9, 11-10, 12-11, 13-12.
  • Cē Ācatl: 1-13, 2-14, 3-15, 4-16, 5-17, 6-18, 7-19, 8-20, 9-1, 10-2, 11-3, 12-4, 13-5.
  • Cē Miquiztli: 1-6, 2-7, 3-8, 4-9, 5-10, 6-11, 7-12, 8-13, 9-14, 10-15, 11-16, 12-17, 13-18.
  • Cē Quiyahuitl: 1-19, 2-20, 3-1, 4-2, 5-3, 6-4, 7-5, 8-6, 9-7, 10-8, 11-9, 12-10, 13-11.
  • Cē Malīnalli: 1-12, 2-13, 3-14, 4-15, 5-16, 6-17, 7-18, 8-19, 9-20, 10-1, 11-2, 12-3, 13-4.
  • Cē Cōātl: 1-5, 2-6, 3-7, 4-8, 5-9, 6-10, 7-11, 8-12, 9-13, 10-14, 11-15, 12-16, 13-17.
  • Cē Tecpatl: 1-18, 2-19, 3-20, 4-1, 5-2, 6-3, 7-4, 8-5, 9-6, 10-7, 11-8, 12-9, 13-10.
  • Cē Ozomahtli: 1-11, 2-12, 3-13, 4-14, 5-15, 6-16, 7-17, 8-18, 9-19, 10-20, 11-1, 12-2, 13-3.
  • Cē Cuetzpalin: 1-4, 2-5, 3-6, 4-7, 5-8, 6-9, 7-10, 8-11, 9-12, 10-13, 11-14, 12-15, 13-16.
  • Cē Olīn: 1-17, 2-18, 3-19, 4-20, 5-1, 6-2, 7-3, 8-4, 9-5, 10-6, 11-7, 12-8, 13-9.
  • Cē Itzcuintli: 1-10, 2-11, 3-12, 4-13, 5-14, 6-15, 7-16, 8-17, 9-18, 10-19, 11-20, 12-1, 13-2.
  • Cē Calli: 1-3, 2-4, 3-5, 4-6, 5-7, 6-8, 7-9, 8-10, 9-11, 10-12, 11-13, 12-14, 13-15.
  • Cē Cōzcacuāuhtli: 1-16, 2-17, 3-18, 4-19, 5-20, 6-1, 7-2, 8-3, 9-4, 10-5, 11-6, 12-7, 13-8.
  • Cē Ātl: 1-9, 2-10, 3-11, 4-12, 5-13, 6-14, 7-15, 8-16, 9-17, 10-18, 11-19, 12-20, 13-1.
  • Cē Ehēcatl: 1-2, 2-3, 3-4, 4-5, 5-6, 6-7, 7-8, 8-9, 9-10, 10-11, 11-12, 12-13, 13-14.
  • Cē Cuāuhtli: 1-15, 2-16, 3-17, 4-18, 5-19, 6-20, 7-1, 8-2, 9-3, 10-4, 11-5, 12-6, 13-7.
  • Cē Tōchtli: 1-8, 2-9, 3-10, 4-11, 5-12, 6-13, 7-14, 8-15, 9-16, 10-17, 11-18, 12-19, 13-20.

Y luego vuelve a empezar.

Los Nueve Señores del espacio[editar]

A la vez, cada tōnalli tiene asignado uno de los Chiucnāhui Yohualtētēuctin literalmente «Nueve Señores del círculo»:

  1. Xiuhtēuctli
  2. Itztli
  3. Piltzintēuctli
  4. Cinteōtl
  5. Mictlān tēuctli
  6. Chālchiuhtli īcue
  7. Tlazōlteōtl
  8. Tepēyōllohtli
  9. Tlaloc

Al día Cē cipactli le corresponde Xiuhtēuctli; a Ōme ehēcatl, Itztli; a Ēyi calli, Piltzintēuctli; y así sucesivamente. Como 260÷9=28+(8/9), en los últimos 9 días se omite a Tlaloc y el año vuelve a empezar con Xiuhtēuctli. Cada 3 grupos de nueve señores de la noche (3×9=27) es un ciclo lunar.

Días de Huella de Pie[editar]

En los códices, algunos días del tōnalpōhualli estaban marcados con una xocpalmachiyōtl «huella de pie» y se les llamaba entonces Xocpalmachiyōtzintōnalli «días de huella de pie». Dividían al tōnalpōhualli en 4 grupos de 9×9, 7×7, 9×9, y 7×7 días (81+49+81+49=260) y el primer día de cada novena o semana estaba marcado. Explícitamente, los xocpalmachiyōtzintōnalli son:

Grupo 1 (9×9) Grupo 2 (7×7) Grupo 3 (9×9) Grupo 4 (7×7)
Nāhui cuetzpalin Chicōme cōātl Nāhui ocēlōtl Chicōme cuāuhtli
Mahtlāctli-omēyi ācatl Cē malīnalli Mahtlāctli-omēyi calli Cē ehēcatl
Chiucnāhui ehēcatl Chicuēyi quiyahuitl Chiucnāhui malīnalli Chicuēyi ātl
Mācuīlli ozomahtli Ōme miquiztli Mācuīlli cipactli Ōme cōzcacuāuhtli
Cē xōchitl Chiucnāhui ācatl Cē itzcuintli Chiucnāhui calli
Mahtlāctli ātl Ēyi xōchitl Mahtlāctli quiyahuitl Ēyi itzcuintli
Chicuacē tecpatl Mahtlāctli mazātl Chicuacē tōchtli Mahtlāctli olīn
Ōme mazātl Ōme olīn
Mahtlāctli-oncē cōzcacuāuhtli Mahtlāctli-oncē miquiztli

Se piensa que representan la relación entre los ciclos solares y los ciclos venusianos.

Xiuhpōhualli[editar]

El Xiuhpōhualli es la forma en que los mexicas contaban los años (xihuitl «año»). Consistía en asignar a cada año un tlapōhualli y un machiyōtl. Los números son del 1 al 13 y los signos sólo 4: Tōchtli, Ācatl, Tecpatl y Calli. Un xihuitl tiene 365 días que se reparten en 18 mētztli «veintena». Pero 365−(18×20)=5, estos 5 días son los nēmontēmi. En años bisiestos hay 6 nēmontēmi.

Veintenas[editar]

  • Ātlacāhualco o Ācāhualco
  • Tozōztontli
  • Huey Tozōztli
  • Tōxcatl
  • Etzalcuāliztli
  • Tecuilhuitōntli
  • Huey Tecuilhuitl
  • Nexōchimaco o Tlaxōchimaco
  • Xōcohuētzi o Hueymicāilhuitl
  • Ochpantli o Tōci
  • Teotlēhco o Pachtontli
  • Tepeilhuitl o Hueypachtli
  • Tititl
  • Izcālli