Guaraní/Gramática/Números

De Wikilibros, la colección de libros de texto de contenido libre.

3781

Jaipapa guaranime - Contemos en guaraní[editar]

Términos relacionados:

  • Papaha = àbaco, contador, maquina para contar, instrumento para contar
  • Papahàra = el que cuenta, aquel cuyo oficio es hacer las cuentas o contar./calculista, matemàtico, experto en cuentas /ver Mbo'yva/
  • Papaeta mbo'erã - Arcaismo, significa "calendario". Etimològicamente, significa "para contar o calcular mucho, hacer cuentas largas o complicadas".
  • Mbo'yva = apuntador, nombre que se daba en el cabotaje fluvial y en la marinerìa, al encargado del inventario de la carga de la embarcaciòn (rol de cargas) que contaba lo mercaderìa a ser embarcadas o las que se desembarcaban en algùn puerto. Tambièn se utiliza en el teatro: es el "apuntador".
  • Papa, también significa narrar, como cuando decimos "mama me contó que..." "me contaron que..." etc...
  • papy - número ( contracción de papapy, contracción a su vez de papa-pyre= participio pasivo de papa, es decir lo contado o calculado
  • Papy katui _ número positivo
  • papy katui'Ȳ - numero negativo
  • papy vo'Ȳ . número entero
  • papy vorepy - fracción numérica
  • papy vore - número quebrado
  • papy Tarue - Número contrario
  • papy pavore/ (pavore) = décimo 1/10, fracciona decimal, decimal
  • papy savore - (savore) =1/100, centésimo, centesimal/
  • papy suvore - (suvore) = 1/1000, milésimo, fracción milésima
  • papy suavore - (suavore) = 1/1.000.000 - millonésimo, fracción millonésima

El sistema de numeración moderno, se debe al Prof. A. Decoud Larrosa, aunque se concibieron anteriormente sistemas muy parecidos por distintos autores, que estudiaron la forma de introducir la numeraciòn decimal y el Sistema Metrico Decimal en guaraní. Recuerde que cuando un vocablo guaraní escrito no tiene acento gràfico, es palabra aguda.

  • 0 - mba'eve (significa también "nada")
  • 1 - peteĩ
  • 2 - mokoĩ
  • 3 - mbohapy
  • 4 - irundy
  • 5 - po (también significa "mano", "saltar")
  • 6 - poteĩ
  • 7 - pokóĩ
  • 8 - poapy
  • 9 - porundy
  • 10 - pa
  • 11 - pateĩ (pa + peteĩ)
  • 12 - pakóĩ (pa + mokóĩ)
  • 13 - pa'apy (pa + mbohapy)
  • 14 - pa irundy (pa + irundy)
  • 15 - pa po (pa + po)
  • 16 - pa poteĩ
  • 17 - pa pokóĩ
  • 18 - pa poapy
  • 19 - pa porundy
  • 20 - mokóĩ pa
  • 30 - mbohapy pa
  • 100 - sa
  • 1000 - su
  • 1000000 - sua

Frases relacionadas[editar]

  • ¿Qué cuentas, qué calculas? - mba'epa rei_papa/ mba'e piko rei_papa
  • ¿Has contado o calculado? - reipapá pikó , reipapápa
  • Cuento bien, enumero bien, calculo bien - aipapa porã
  • Cuento mal, enumero mal, calculo mal - aipapá vai
  • Sabe contar, calcular - oipapa kuaa
  • No sabe contar, calcular - ndoi_papa-kuaái/ ndoi_papa_kuaa_iri
  • Cuenta, calcula bien (imperativo) - eipapa porãke
  • No cuentes, calcules mal - ani reipapa vai
  • Cuenta mejor - ei_papá porãve
  • Pues mira, has contado mal (aproximado) - reipapa vai niko
  • Cuenta, calcula lentamente (él o ella) - oipapa mbegue
  • Cuenta, calcula rápido (él o ella) - oipapa pya'e

Conjugación del verbo "contar": verbo aireal[editar]

  • Ché aipapá - yo cuento
  • Ndé reipapa - tú cuentas
  • Ha'e oipapa - él/ella cuenta
  • Ñandé jaipapa - nosotros/as (inclusivo) contamos
  • Oré roipapa - nosotros/as (exclusivo) contamos
  • Peẽ peipapa - vosotros contáis, ustedes cuentan
  • Ha'ekuéra oipapa - ellos, ellas cuentan (ha'ekuéra puede ir antes o después del verbo)
  • Oipapa hikuái - cuentan ellos (hikuái, va siempre detrás del verbo)

Otros términos relacionados[editar]

  • Aty = conjunto
  • Aty nandi = conjunto vacío
  • Apesã- sufijo de conjunto, ristra, remillete, sarta utilizado con elementos como el cacho de bananas,
           pakova apesã = cacho de bananas
  • Apopy = factura, forma, hechura, forma en que se hizo, hace o hará algo / hecho /acción
  • (a)Hekýi = sacar, restar
  • Arandu (de ara = espacio, tiempo y ndu = percepción) = sabiduría, conocimiento; sabio, conocedor, experto
  • erejey = repite nuevamente
  • Gueru = traer
  • hase - haz, y conjuntos similares. Ver mã, apesã, aty, ty, ndy
  • Hasy = dificil, complicado
  • Hesa'yijo = analizar
  • Hesakâ = claro // comprensible
  • Hyru = envase // continente
  • Iñyputû = oscuro // difícil de ver o comprender* Hupyty = alcanzar, emparejar,
  • joapy, mbojoapy- agregar, sumar,poner más. Estrictamente, se usa como operador de la suma en matemáticas)* Kytï = cortar
  • Kytïngue = lo cortado
  • - sufijo colectivo, haz-, manojo, ramillete. montón/ jepe'amã, haz de leña; yvyraMã, haz de maderos, yvotyMã, ramillete de flores; hu'ymã, haz de flechas- ñomãñomã, hacer haces. Ver hase
  • Mba'eve = cero, nada
  • Mba'evete = peyorativo de mba'eve, completamente nada, completamente sin nada, absolutamente nada
  • Mba'evete aña = (expresión o frase poyorativa), nada completamente, endemoniadamente nada
  • Mboaty = hacer conjuntos.
  • Mbo'e = enseñar, enseñanza
  • 'Mbo'ehàra/mbo'eha = maestro, docente, profesor, instructor
  • mboapokytã'i(+/- me) o apokytã'ime = Separar o estirar a intervalos muy pequeños, o separar delicadamente, sutilmente,.
  • Mbo'epy = lección, teoría
  • 'Mbo'ehàra/mbo'eha = maestro, docente, profesor, instructor
  • (a)Mbohetave = multiplicar(estrictamente en matemáticas),
  • (a)Mbohetave = intensivo de mboheta, aumentar mas la cantidad
  • Mbohu'a = ubicar en lo mas alto, ubicar en el extremo superior, levantar hasta la cúspide
  • (a)Moïve = poner mas
  • Mbojapu = desmentir, CONTRADECIR
  • (a)MboJa'o = dividir, cortar, trozar,
  • (a)Mbojoaju = pegar, sumar, agregar, /suma/
  • Mbojoja = igualar, hacer partes iguales
  • (a)Mboajoapy (de mbo + jo + apy) = sumar, agregar
  • Mo-mbyky = acortar, acercar, sintetizar
  • Mombyky = acortar, simplificar
  • Momombykyve = acercar aun más, acortar aun más
  • Mo-mombyry = alejar
  • Momombyryve = hacer aún mas lejos
  • Monandi = vacio, vaciar
  • Mota'angakue = conformaciòn
  • (e)Mbohasa = pasa, mueve hacia otro lado
  • MBope/mbombe = aplastar, achatar, aplanar, hacer chato, hacer plano / vencer algo o a alguien*
  • Mbopeteï, MOPETEĩ = unificar, unir, simplificar, aunar
  • Mopu'ä = levantar algo // en matemática = elevar un número a una potencia*
  • Mbopuku (ve) = alargar, prolongar
  • Mbotove = contradecir // contradicciòn
  • (a)Mbovo = cortar, trozar, dividir
  • Mokoi mbovo mbohapýpe = dos tercios / Mokoi mombohapyvore/ Mokói mbovo mbohapy vorépe / mokói mbovo mbohapy pehenguépe
     /mokoi ñeikyti mbohapy pehenguépe
  • Mbyaty = juntar, recoger en un conjunto, lugar, espacio o tiempo
  • Nandi = vacío, sin contenido alguno, hueco
  • Nda hasýi = fácil, sencillo, no complicado
  • Pehengue = pedazo, parte de algo. Ej: peteï kangue pehengue, un pedazo de hueso

Pypegua = contenido* Roja = acarrear

  • Tapo, rapo, hapo (vocablo triforme, de inicial variable) = raiz // en matemáticas, raiz de un número
  • Tavy = ignorancia, inocencia, ignorante, inocente
  • Temimbo'e = alumno, pupilo
  • Temimbo'epy = alumno, pupilolección, clase, enseñanza
  • Ty, ndy - Sufijo abreviado de ATy. Ty se usa en contexto oral, ndy en contexto nasal
  • VOKUE, DIVISIÓN, DIVIDIDO/ ESTRICTAMENTE EN MATEMÁTICAS SE USA COMO OPERADOR DE LA DIVISIÓN ("DIVIDIDO POR")
  • Voré (de vo + re) = pedazo, fracción, parte separada (mbovokue). Estrictamen en matemáticas se usa para indicar la fracción o quebrado en el denominador.- Peteï vore = una fracción de,
  • Ta'anga = imagen, forma, aspecto // modelo // dibujo // escultura // pintura
  • TEPYSA= DIVISORIA / DIVISIÓN/ eS EL NOMBRE de la linea que indica la división en las fracciones (como en 2/3), ya sea
      que se utilize la barra inclinada o la linea divisoria horizontal  entre el numerador y el denominador, o entre el 
     dividendo y el divisor, o en otras palabras, el signo de la división se llama o denomina Tepysa.-

Texto en negrita== OPERACIONES BASICAS DE LA ARTIMETICA ==

  • Suma: papy Mbojoapy, papy mboheta, papy joapy / OPERADOR (+): JOAPY , MBOJOAPY, MBOHETA. HA
  • Resta: papy nohē, papy hekýi, papy pe'a /OPERADOR (-) PE'A, NOHĒ , HEKÝI
  • multiplicación= papy Mbohetave ( OPERADOR (X Ó *): MBOHETAVE/ Rehe, es el usual popular.-// se utiliza también Mbo, mo como operadores.-
  • división: papy mbovo, papy vore, papy ñembovo, PAPY MBOJA'O. papy vokue / OPERADOR (÷ ): ÑEMBOVO, MBOVO,MBOJA'O, MBOVORE, VOKUE (vore SE RESERVA PARA LAS FRACCIONES)
  • POTENCIACIÓN: papy mboyvate, papy mopu'ā / OPERADOR ( N^): MOPU'Ã, MBOYVATE
  • RADICACIÓN: PAPY RAPONOHĒ, PAPY RAPO / OPERADOR ( ): RAPO, TAPO, HAPO --- Se considera .
  • FRACCIONES: Se UTILIZA EL OPERADOR "VORE" PARA EL DENOMiNADOR: eJ. 2/3 = MOKÓĨ _MBOHAPYVORE

PRÁCTICA BREVE[editar]

Aunque muchos, por ignorancia, consideran que el guaraní no tiene expresiones par las operaciones, la realidad es que tiene una sorprendente riqueza, de multiples y variadas formas. Esto puede confundir al principiante o alumno, pero vale la pena conocerlas y practicarlas, ya que en la vida diaria se escucharan estas expresiones indistintamente. Recomendamos elegir un operador, solo uno, al comienzo, y practicar con él hasta dominarlo. Luego introducirá cada uno de los restantes con el mismo método.-

  • 1+1 = 2 - petei ha petei, mokóĩ, uno y uno, dos
  • 1+1 = 2 - petei joapy petei, ombojoja mokóĩ, uno mas uno, es igual a dos
  • 1+1 = 2 - petei joapy petei,mokóĩ, uno mas uno, dos
  • 1+1 = 2 - peteĩ ha peteĩ JOAPY, ombojoja mokóĩ = uno mas uno es igual a dos
  • 1+1 = 2 - peteĩ ha peteĩ JOAPY, mokoĩ = uno mas uno es igual. dos
  • peteĩ ha peteĩ ombojoja mokoĩ = uno mas uno es igual a dos/
  • petei ha petei mbojoapy ome'ẽ mokóĩ =uno mas uno dan dos
FORMA PRÁCTICA  ABREVIADA, USUAL:
  • peteĩ ha peteĩ, mokoĩ = uno y uno, dos // Equivale a la oración (atributiva) "uno mas uno son dos"
  • 2-1 = a)1 - Mokóĩgui ja hekýi peteĩ, ombojoja peteĩ = de dos sacamos uno, da uno /b) mokòigui ñaNohê peteî, peteÎ = de dos sustraemos uno, uno c) peteĩ nohē Mokóĩgui, peteĩ, sacando de dos uno, uno d) Mokóĩgui ñanohe peteĩ, peteĩ, dos menos uno, uno e) mokóĩgui jahekýi peteĩ, peteĩ, f) JAHEKÝI PETEĨ MOKÓĨGUI, OPYTA PETEĨ, G) PETEĨ JEHEKÝI MOKÓĨGUI, PETEI.-h) jaipe'a peteĩ mokóĩgui, opyta peteĩ : i) mokóĩgui jaipe'a peteĩ, peteĩ opyta (el más usado es pe'a")

  • 2*3 = 2x3 = 6 - Mokói mbohetave mbohapy , ome'e poteï/ mokói mbohetave mbohapy, poteî//

a)con el operador Rehe (por): 2*3 = 6 , mokóĩ rehe mbohapy, ome'eĩ poteĩ //b) con Mbo o mo: 2x2= 4 Mokói mbomokói ombojoja irundy; 3x3 = 9, mbohapy mombohapy, porundy // 100 x 2 = 200, Sa mbomokóĩ ome'e mokói Sa://

  • 4/2 = 2 - a) Irundy ñembovo mokoime ome'e mokói (cuatro dividido dos, dan dos )/
b) irundy mbovore mokói, mokói = cuatro dividido 2, dos , /
c)  irundy vokue mokói, mokói:  cuatro dividido dos, dos 

d) irundy mboja'o mokóĩme, mokóĩ (forma aconsejada)

  • 4^2=16, Irundy mopu'ã mokóĩme, ome'ē papotei o bien irundy mopu'ã mokõĩme, papotei

para la radicación se considera: .


  • √4 = 2 ó 4^(1/2)=2 irundy rapo mokóĩ, ome'e mokóĩ. o bien irundy rapokóĩ, mokóĩ (usamos la expresión exponencial de la raiz cuadrada)
  • ∛27 ó 27^(1/3)= 3 raiz cubica de 27 = 3 ; mokoipa poteĩ rapo mbohapy, ome'ē mbohapy (usamos la expresión exponencial de la raiz cúbica)

¡cHÁKE!- aTENCIÓN:[editar]

*MBOHETA EN GUARANÍ SIGNIFICA TANTO SUMA COMO MULTIPLICACIÓN.

  • PARA LAS OPERACIONES, SE USA MBOHETA PARA LA SUMA Y MBOHETAVE PARA LA MULTIPLICACIÓN.
  • PARA EVITAR CONFUSIONES, ES MEJOR UTILIZAR PARA LA SUMA MBOJOAPY, Y MEJOR, JOAPY.
    • EN LA PRÁCTICA SE USA LA FORMA ABREVIADA, LA CONJUNCIÓN "HA", EQUIVALENTE AL "Y" ESPAÑOL = PETEI HA PETEI, MOKÓI.- - uno mas uno, dos.-

el signo =, operador de igualdad o equivalencia[editar]

El signo igual (=), se nombra como sigue:

  • ombojoja = es igual a, equivale a
  • OMBOJOJA (NÚMERO) PE = IGUALA a (NÚMERO)
  • ojoja (número) ndive- EQUIVALE
  • ome'e= da, dan, resulta, tiene como resultado
  • ohupyty = alcanza, alcanza a
  • PAusa de equivalencia: Se enuncia el resultado luego de una pausa (cóma ). Ej. peteĩ ha peteĩ, mokóĩ. TAMBIÉN SE PUEDE TRADUCIR CON "ES" O "SON": IRUNDY HA IRUNDY, POAPY = CUATRO MAS CUATRO, SON OCHO. o bien "irundy ha irundy ha'e poapy" - como se v é, la coma representa la pausa de la oración atributiva por mera enunciación. En este caso expresa el ser equivalente matemático, o el conjunto resultante, o resultado. Ver "oraciones atributivas por simple enunciación"

FRASE CÉLEBRE[editar]

El Ser y la Nada - 1) Ha'eva ha Mba'eve 2) Teko ha Mba'eve (Jean Paul Sartre )